Kandahar, sınır kapıları, mülteci dalgası, şeriat ve 15 Ağustos 2021 itibarıyla ise Kabil. Bir önceki yazımızın üstünden neredeyse 1 ay geçmesine rağmen Afganistan yine kendinden söz ettirmeye devam ediyor. Bir süredir uluslararası kamuoyunun gündemini yoğun bir şekilde meşgul eden konuların başında gelen Afganistan’da yönetim, ağustos ortası itibarıyla tamamen Taliban’ın eline geçmiş gibi görünüyor. Taliban yönetimi altında yaşamak istemeyen birçok Afgan ülkeyi terk etmeye çalışırken ortaya çıkan görseller ülkenin yakın geleceğine ilişkin ümitleri zedelerken, önemli ülkelerin konuya dair yaklaşımının ne olacağı ise belirsizliğini koruyor.
Birçok Müslüman ülke ve bölge ile sınır komşusu olan ve bulunduğu konum neticesinde önemli bir ticaret rotası olma potansiyeli taşıyan Afganistan’ın ve Taliban’ın yakın tarihi ise aslında bugün yaşananlara ışık tutuyor. Peki Taliban kimdir, bu noktaya nasıl geldik ve dünyayı neler bekliyor?
Gerçek mi Efsane mi?: ABD ve Taliban
İlk kez 1994 yılında örgütlerini tanımlamak için Taliban ismini kullanmaya başlasalar da Afgan mücahitler aslında 1978 yılından beri örgütlü bir şekilde uluslararası güçler ile mücadele ediyor. 1978 tarihinin önemi ise dönemin büyük güçlerinden Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) Afganistan topraklarını işgal etmesi ve ABD dahil olmak üzere bölgedeki SSCB karşıtı güçlerin bu işgale karşı koalisyon kurmasına dayanıyor.
1978’de SSCB desteği ile Kabil yönetimini ele geçiren komünist Hafizullah Amin yönetimi hızlı bir şekilde ülkeyi modernleştirmeyi amaçlayan reformlara başlıyor. Bu durumdan son derece rahatsız olan Afganistan halkı aynı yıl içerisinde ayaklanmaya başlıyor ve sosyalist Amin yönetiminin SSCB’den yardım istemesiyle beraber 1979 yılının aralık ayında SSCB resmi olarak Afganistan’a giriyor. Halihazırda nefret edilen Amin yönetimini savunmaya gelen SSCB bölgede büyük bir hoşnutsuzluk ile karşılaşıyor ve SSCB’nin Afganistan’a girişi neredeyse 10 yıl sürecek bir işgal/savaş sürecinin başlangıcı oluyor.
SSCB’nin bölgede başka yerleri de işgal etmesinden ve/veya ideolojik karışıklıklar çıkmasından endişe eden Pakistan ve Suudi Arabistan, ABD’nin desteği ile beraber Afganistan’da SSCB’ye karşı silahlanmış tarikatları ve kabileleri desteklemeye başlıyor. Lojistik ve mühimmat gibi alanlarda destek alan Afgan savaşçılar 10 yıl boyunca SSCB’ye direniyor ve SSCB 1989 yılında ülkeyi mağlup bir şekilde terk ediyor.
Dolayısıyla, evet, kamuoyunda da hakim olan görüş bu sefer doğru: ABD Taliban’ın kuruluş sürecinde Pakistan ile beraber etkin rol alıyor.
“Öğrenciler”
1989 yılında SSCB’nin Afganistan’dan çekilmesi ile ortaya çıkan boşlukta giderek güçlenen bazı yerel Afgan gruplar, 1994 yılında Taliban ismi altında örgütleniyor. Taliban’ın kelime anlamı Afganistan’ın resmi dili olan Peştuca diline göre “öğrenciler” ve ilk kurucularının çoğu da Peştun bölgesinde klasik İslam öğretisi altında eğitim alan öğrencilerden oluşuyor.
Taliban, anti-sosyalist, anti-İran ve Batı karşıtlığı içermeyen çizgisi sebebiyle kuruluşundan sonraki ilk yıllarda ABD ve eksenindeki ülkeler tarafından bölgedeki karşıt olduğu aktörlere denge unsuru olması açısından destekleniyor ve 1996 yılında ülkenin kontrolünü ele geçiriyor. Taliban’ın ülkede gerçekleştirdiği insan hakları ihlalleri, uluslararası kurum ve kuruluşlara karşı olan tutumları ve El-Kaide gibi radikal örgütler ile gerçekleştirdikleri iş birlikleri sebebiyle Batı dünyasının desteğini hızlıca kaybeden örgüt ve dolayısıyla Afganistan, 2001’de ise 20 yıl sürecek bir işgalle daha karşı karşıya kalıyor.
21. Yüzyılın İlk İşgali
Özellikle 1996 sonrası ülkenin kontrolünü ele geçiren Taliban, SSCB ile olan savaş süresince dahi yanında yer alan radikal İslamcı terör örgütü El-Kaide ile yakın ilişkiler kurmaya devam ediyor ve Afganistan, 1990’ların ortasından itibaren El-Kaide’nin merkezi haline geliyor. 1996-2001 arası Taliban tarafından ciddi askeri, lojistik ve ekipman desteğine ulaştığı belirtilen El-Kaide, 2001 yılında 11 Eylül Dünya Ticaret Kuleleri saldırısını gerçekleştiriyor. 3000’den fazla insanın öldüğü bu saldırı sonrası ABD yönetimi Kabil’deki Taliban yönetiminden El-Kaide liderini uluslararası hukuk kuralları gereği teslim etmelerini istiyor fakat Taliban, El-Kaide’nin bu saldırı ile ilgisi olduğunun kanıtlanamayacağını bildiriyor.
Bu açıklamayı takip eden haftalarda ABD ve müttefikleri Afganistan’a giriyor ve Taliban’ın iktidarına 20 yıl süren bir işgal ile son veriyor.
2001 ve 2021 arası Afganistan’da birçok farklı isim ABD ve müttefiklerinin desteği ile bürokratik ve askeri alanda reformlar yapmaya çalışıyor fakat gerek bölgenin zor şartları, gerekse insanların isteksizliği sebebiyle Afganistan’da Taliban’a kalıcı bir alternatif üretilemiyor. Taliban, geçtiğimiz 20 yıl içerisinde giderek eski gücüne geri kavuşuyor ve bugün itibarıyla 200.000 mücahit ile yeniden iktidarını tesis etmiş durumda.
Çin, Hindistan, Rusya, Pakistan: Bölgenin Etkili İsimlerinin Sürece İlk Bakışı
Afganistan bulunduğu konum gereği çok sayıda ülkenin komşusu ve daha nicesinin de etki alanında. Dolayısıyla Taliban’ın yönetimi devralışı birçok uluslararası sorunu da beraberinde getiriyor. Bunlardan birkaçını verilen ilk tepkiler neticesinde, kısaca incelemek gerekirse:
Öncelikle Çin. Taliban’ın ABD karşıtı radikal İslamcı bir örgüt olmasının Çin için üç önemli anlamı bulunuyor:
- Taliban, ABD karşıtı. Çin’den gelecek yatırımcıların ve maddi kaynağın güvende olacağına dair söz veren Taliban, topraklarının Çin’in ulusal çıkarlarına karşı kullanılmasına asla müsaade vermeyeceğini de iletti. Çin, Taliban’ın Kabil’i aldığı 15 Ağustos tarihinde yayımladığı mesaj ile Taliban’la iyi ilişkiler geliştirmek istediğini yineledi.
- Fakat Taliban, aynı zamanda radikal İslamcı bir örgüt ve Afganistan’ın doğu sınırı Çin’in Sincan Bölgesi ile komşu. Çin’in Sincan Bölgesi’nde gerçekleştirdiği eylemler de göz önüne alınırsa Çin’in bu duruma dair ciddi bir endişe duyduğu tahmin edilebilir.
- Ayrıca belirtmek gerekir ki bölgede birçok Müslüman ülke bulunuyor. Güçlü bir Taliban’ın destekleyeceği radikal İslamcı örgütler Kazakistan, Tacikistan gibi Müslüman ağırlıklı ve Çin’in ciddi yatırımları olan ülkelerin istikrarsızlaşması anlamına gelebilir. Bütün bunlar göze alındığında Taliban’ın kontrolü ele almasının Çin için – şu an itibarıyla – avantajdan çok endişe yarattığı iddia edilebilir.
Bahsedilen Kazakistan, Tacikistan gibi ülkeler aynı zamanda Rusya’nın da etki alanında yer alıyor. Dolayısıyla bu bölgelerde yaşanacak herhangi bir istikrarsızlık direkt olarak Rusya’nın da önemsediği konuların başında geliyor. Uzmanlar, Rusya’nın Taliban ile iyi ilişkiler kurarak hem kendi ülkesinde hem de post-Sovyet ülkelerde herhangi bir terör sorununun yaşanmamasını hedefleyeceğini belirtiyor.
Pakistan ve Hindistan ise Taliban’ın kontrolü ele geçirmesini son derece yakından takip eden iki ülke. Yazıda bahsedildiği üzere tarih boyunca Taliban ile yakın ilişkiler kuran Pakistan’ın bu gelişmelerden son derece memnun olduğu su götürmez bir gerçek fakat Pakistan ile şiddetli çatışmalara dahi varan anlaşmazlıklar yaşayan Hindistan için bu durum hiç de iç açıcı değil. Pakistan ile uzun yıllardır Kaşmir bölgesi sebebiyle diplomatik ve askeri gerginlikler yaşayan Hindistan’ın, Afganistan sınırına yakın olan bölgenin radikalleşmesinden son derece rahatsız olduğu ve son ana kadar devrik Afgan hükümetini desteklediği biliniyor. Taliban’ın da hakkında uyarı mahiyetinde açıklamalarda bulunduğu Hindistan, örgütün bölgedeki en büyük karşıtı olacak gibi duruyor.
