İnsanların işlerinden beklentileri nelerdir? Sadece daha yüksek kazanç mı yoksa güvenli ve kurumsal bir sistem, iyi ilişkiler bulunan iş ortamı, kariyerleri için ilerleme olanakları veya bütün bunlarda ayrı, bambaşka bir şey mi? Bu sorular mevcut sistemde oldukça önemli kabul edilir. Çünkü iş dünyasındaki bireylerin en iyi performanslarını gösterecek şekilde işlevsellik sağlamalarının temelinde bu soruların cevapları yatar.
Psikolog Fredrick Herzberg, 1950’lerden itibaren iş yaşamındaki çalışanların memnuniyetini anlamanın bir yolu olarak bu soruların benzerlerini sorar. Katılımcılardan işleri hakkında kendilerini iyi ve kötü hissettikleri durumları tanımlamalarını isteyerek tutumun motivasyon üzerindeki etkisini belirlemek için araştırmalar yürütür. İşleri hakkında iyi hisseden insanların bahsettiği etmenlerin, kötü hisseden insanların bahsettiği etmenlerden çok farklı olması bu araştırmalardaki en önemli bulgulardandır. Bu sonuç, Herzberg’ün Çift Faktör Kuramı’nın temelini oluşturur. Bu kurama göre insanları motive eden ve demotive eden etmenler temelde birbirinden tamamıyla farklıdır. İş dünyasında çalışanların kötümser olmasına yol açan, işten ayrılmalarına ve tatminsizliklerine sebep olan “hijyen” faktörleri ile çalışanı mutlu kılan, iş yerine bağlayan “motivasyon” faktörlerinin birbirinden ayrılması gerekmektedir.
Herzberg motivasyon faktörlerini; bireyi çalışmaya özendiren ve doyum sağlamasına etki eden unsurlar olarak tanımlar. Hijyen faktörleri ise; eksikliğinde bireyin işten ayrılmasına veya tatminsizliğine yol açabilecek unsurlar olarak düşünülebilir. Başka bir ifadeyle hijyen faktörlerinin gelişmişliği bireyleri teşvik etmek için yeterli gelmeyebilir fakat eksikliği şevklerini kırar. Tam tersine motivasyon faktörleri ise eğer gelişmişse teşvik edici bir unsur olarak bulunurken eksikliği durumunda etkisi pek olmaz.
Teşvik Ediciler
Anlamlı ve zevk verici bir işte çalışma, başarının görülmesi ve takdir edilmesi, başarı duygusundan zevk alma, sorumluluk üstlenme, mevcut pozisyonda gelişme ve yükselme olanakları bulma… Bu örnekler motivasyon faktörleri arasında sayılabilir. Genellikle işin yapılması sırasında meydana gelen sonucun ödüllendirilmesine dayanan bu faktörler, doğrudan tatmin duygusunu yansıtır. Kişi yapılan işle ilgili olan, işin içeriğini oluşturan bu güdüleyici etmenleri bulamazsa işinden tatmin olmayacaktır. Bilakis kişiye bu olanakların verilmesi iş tatminini artıracağından kişiyi başarıya doğru motive edecektir. Hijyen faktörlerinin aksine motivasyon faktörleri mevcut olduklarında performansı ve isteği artırır fakat olmamaları durumda negatif etkiye dönüşmez.
Şevk Kırıcılar
Hijyen faktörleri, çevreye ilişkin olan ve işin dışında kalan faktörlerdir. Bunlar mevcut bulunduğu takdirde çalışanda hiçbir ekstra tatmin yaratmayabilir fakat var olmadıklarında iş tatminsizliği artar. Hijyen faktörleri ücret, saygınlık, emniyet, iş koşulları, yan haklar, kurum politikaları, yönetim uygulamaları ve işin dışında kalan faktörler olarak sıralanabilir. Bu etmenler doğrudan iş ile ilgili değildir ve işin çevresini oluşturur. Hijyen faktörleri mevcut olduğunda iş tatminine ve bireylerin çalışma motivasyonuna ekstra etki etmeyebilir. Fakat bu faktörlerin bulunmaması durumunda negatif etki kendini gösterir.
Herzberg, Çift Faktör Kuramı’nı Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi Kuramı’na alternatif olarak geliştirmiştir. Motivasyon çalışmalarının temelinde yer alan bu iki kuramı karşılaştırdığımızda şu kısım dikkat çeker: Maslow’un İhtiyaçlar Hiyerarşisi Kuramı’na göre giderilmeyen gereksinimler birer güdüleyici olarak tekrar eder, giderilenler ise insanı o yönde davranışa itmez. Herzberg’in Çift Faktör Kuramı ise, gereksinimlerin ne zaman güdüleyici olacağı sorusuna karşılık vermektedir. Böylelikle kavramları işler duruma getirmekteki zorlukları ortadan kaldırarak zihin süreçlerine dair önemli bilimsel keşifler yapılmıştır.
Teoriyi ekip yönetiminde kullanmak için herhangi bir şevk kırıcı hijyen sorununu saptayıp onu çözerek işe başlamak etki edebilir. Bunu yaptıktan sonra mümkün olduğu kadar çok teşvik edici faktörü devreye sokmak motivasyonu artırmak için isabetli bir adım olacaktır.
Eleştirilmeye değer sermaye temelli bir bilim dünyası ürünü olan bu kuram, her ne kadar ilk olarak patronların gözünden ve onların ihtiyaçlarına yönelik olarak tasarlanmış araştırmaları temel alsa da elde edilen bulgular davranış bilimlerine dair önemli yapı taşlarını açığa çıkarmada isabetli bir rol üstlenmiştir.
