Araba kullanan hemen hemen herkesin bir kazadan son anda kurtulma hikâyesi vardır. Öndeki araç aniden yavaşlamıştır, arkadan biri aniden sıkıştırmıştır, yola kaldırımdan yaya atlamıştır vs. Kahramanımız refleks olarak aldığı bir kararla kazadan kurtulmuştur. İşte o an geldiğinde, ya kahramanımızın refleksleri o kadar iyi olmasaydı? Ya öndeki araç aniden yavaşladığında yarım saniye geç tepki verseydi? Ya uzun süredir aç ve susuz olduğu için halsiz olsaydı ve yorgunluktan yolda olup bitenin farkında olmasaydı? Oruç tutmak, bu kazaya sebebiyet verir miydi? Size bu yazıda, bir ekonomistin bu tarz soruları nasıl cevapladığını göstereceğim.
Elimizdeki soru şu: “Oruç tutmak trafik kazası yapma olasılığını artırır mı?”. Bu tarz neden-sonuç ilişkisi içeren yargılara varmanın en ideal yöntemi kontrollü bir deney yapmaktır. Bu, aslında bir ilacın etkinliğini ölçmekle aynı fikir: bir grup insanı alın, rastgele iki gruba bölün. Bir grup oruç tutsun (deney grubu), diğer grup oruç tutmasın (kontrol grubu). İki gruptaki insanlar da araç kullansınlar. Son olarak iki grubun kaza yapma oranlarındaki farkın şans faktöründen kaynaklanamayacak kadar büyük olup olmadığına bakın. Bu tarz bir deney sorumuza net bir cevap verirdi ancak sizin de tahmin edeceğiniz üzere etik olmayacağı için bu tarz can ve mal kaybı riski taşıyan bir deney yapılamaz, yapılmamalı. Bunun yerine, biz ekonomistler doğada kendiliğinden olan, az önce belirttiğim deneye benzer olayları görüp bunları analiz ederek sorularımıza cevap vermeye çalışırız. Örneğin, Ramazan ayında oruç tutuluyor, Ramazan dışında ise oruç tutulmuyor. Peki Ramazan’daki kazaları Ramazan dışındaki kazalarla kıyaslarsak orucun etkisini ölçebilir miyiz?
Tam olarak değil. Bu örneğin kontrollü bir deneyden en büyük farkı, oruç tutarken insanların araç kullanma sıklıklarının azalması. Örneğin, sıcak bir pazar günü, eğer oruçluysanız dışarı gezmeye çıkar mısınız, yoksa evde kalıp iftarın gelmesini mi beklersiniz? Ortalama olarak Türkiye’de Ramazan ayında trafik yoğunluğu düşüyor; insanlar dışarı daha az çıkıyorlar. Bunun sonucu olarak da daha az kaza oluyor. Ancak bu, orucun insanları daha iyi bir sürücü yaptığını göstermiyor. Oruç kaza yapma olasılığını artırsa bile normalden daha az araç kullanılırsa daha az kaza yapılır. Peki bu soruya başka nasıl cevap verebiliriz?
Ben yeni makalemde bu soruya Türkiye’nin önemli bir özelliğini kullanarak cevap veriyorum: Ramazan’da iş saatleri değiştirilmiyor. İnsanlar genel olarak benzer saatlerde işten çıkıyorlar ve eve dönüyorlar. Mesela, İstanbul’daki trafik yoğunluğu verisine bakarsak şunu görüyoruz: Ramazan’da günün neredeyse her saati trafik yoğunluğu azalıyor, ancak iş günleri öğleden sonra 3-6 arası trafik yoğunluğu Ramazan dışındaki aylarla aynı (iftarın saat 7’den sonra olduğu zamanlar için). Bu neden önemli? Çünkü, bu bize kontrollü bir deney ortamı sağlıyor. İş çıkış saatlerindeki kazaları ele alırsak: Ramazan’da oruç tutuluyor, Ramazan dışında tutulmuyor ve iki zamanda da aynı oranda araç kullanılıyor. Kontrollü bir deney gibi.
Tabii bu kısa yazıya sığdıramayacağım birkaç önemli detay var, ancak genel olarak fikir bu. İlgilenenler için makalemin tamamını buradan okuyabilirsiniz. Peki bahsettiğimiz sorunun cevabı ne?
Özetle, Ramazan’da trafik kazaları artıyor. Daha çok kişinin oruç tuttuğu Kadir Gecesi’nde günü ise daha da çok kaza oluyor. Türkiye genelinde daha muhafazakâr şehirlerde (daha çok insanın oruç tutmasını bekleriz) kazalardaki artış daha fazla. Peki ne kadar daha fazla? Henüz makale yayınlanmadı (ekonomide yayınlama süreçleri uzun sürer), o yüzden şimdilik kesin bir rakam söylemekten çekiniyorum. Ancak, oruç tutmak kaza yapma olasılığını ortalama %25 artırıyor gibi gözüküyor. Oruç tutarken trafikte normalden daha dikkatli olmakta fayda var.
